NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Deepakam Chapter 10 त्वम् आपणं गच्छ
वयम् अभ्यासं कुर्मः
१. पूर्वपृष्ठस्य कोष्ठके दत्तानि रूपाणि दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।
| लिखतु | लिखताम् | …………… |
| ………….. | लिखतम् | लिखत |
| लिखानि | लिखाव | …………. |
| …………. | क्रीडताम् | ………….. |
| ………….. | क्रीडतम् | ………… |
| क्रीडानि | क्रीडाव | क्रीडाम |
उत्तरम्:
लिखतु लिखताम् लिखन्तु
लिख लिखतम् लिखत
लिखानि लिखाव लिखाम
क्रीडतु क्रीडताम् क्रीडन्तु
क्रीड क्रीडनम् क्रीडन
क्रोडम क्रीडानि क्रीडाव
२. निम्नलिखितेषु सुभाषितेषु लोट्लकारस्य क्रियापदानि चित्वा लिखन्तु ।
(क) कालं वर्षतु पर्जन्यः पृथिवी सस्यशालिनी।
देशोऽयं क्षोभरहितः सज्जनाः सन्तु निर्भयाः ।।
……………. ………………
उतरम् –
वर्षतु, सन्तु।
मेघाः उचिते समये वर्षन्तु । तेन भूमिः सस्यैः समृद्धा पूर्णा च भवतु ।
एषः देशः शान्तः भवतु। सर्वे सज्जनाः भयं विना जीवनं यापयन्तु। (एवम् परमेश्वरं प्रति प्रार्थना अस्ति )
उत्तरम्:
वर्षन्तु, भवतु, यापयन्तु ।
(ख) सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दुःखभाग्भवेत ।।
………… ……….. ………
उत्तरम्:
भवन्तु, सन्तु, पश्यन्तु ।
सर्वे जनाः सुखेन तिष्ठन्तु । सर्वे रोगरहिताः भवन्तु । सर्वे शुभम् एव पश्यन्तु । कस्यापि कृते दुःखस्य अनुभवः न भवतु ।
उत्तरम्:
तिष्ठन्तु भवन्तु, पश्यन्तु भवतु।
(ग) इमा आपः शिवाः सन्तु शुभाः स्वच्छाश्च निर्मलाः ।
पावना: शीतलाः सन्तु पूताः सूर्यस्य रश्मिभिः ||
……………. …………….
उत्तरम्:
सन्तुः सन्तु!
जलं सर्वेषां कृतं मङ्गलमयं मालिन्यरहितं शुद्धं च भवतु। जलं पवित्रं शीतलं च भवतु । जलं सूर्यस्य प्रकाशस्य स्पर्शेन पवित्रं भवतु ।
उत्तरम्:
भवतु ।
(घ) निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरं वा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।।
उत्तरम्:
निन्दन्तु, स्तुवन्तु, समाविशतु, गच्छतु अस्तु ।
नीतिकारा: प्रशंसन्तु अथवा निन्दां कुर्वन्तु । धनस्य लाभः भवतु अथवा धनहानिः भवतु । मरणं झटिति भवतु अथवा विलम्बेन भवतु । न्याय्यात् मार्गात् धीराः न विचलन्ति तत्रैव ते स्थिररूपेण तिष्ठन्ति ।
उत्तरम्:
कुर्वन्तु, भवतु, प्रशंसन्तु
३. उदाहरणानुगुणं लोट्लकारस्य रूपाणि लिखन्तु ।
यथा-
पठति – पठतु
खादति – ….
क्रीडामि – …..
पश्यसि – ……..
हसति – ………
नयसि – ………
नृत्यति – ……..
गच्छामि – …….
उत्तरम्:
पठति – पठतु
खादति – खादतु
क्रीडामि – क्रीडानि
पश्यसि – पश्य
हसति – हसतु
नयसि – नय
नृत्यति – नृत्यतु
गच्छामि – गच्छानि
४. उदाहरणानुगुणं बहुवचनस्य रूपाणि लिखन्तु ।
यथा-
उत्तिष्ठतु – उत्तिष्ठन्तु
खादतु – ……..
आगच्छतु – …….
पठतु – ……..
उपविशतु – ………..
पततु – ……….
गच्छतु – ……..
उत्तरम्:
उत्तिष्ठतु – उत्तिष्ठन्तु
खादतु – खादन्तु
आगच्छतु – आगच्छन्तु
पठतु – पठन्तु
उपविशतु – उपविशन्तु
पततु – पतन्तु
गच्छतु – गच्छन्तु
५. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवे के-के किं किं कुर्वन्ति इति सूचनारूपेण वाक्यानि पुनः लिखन्तु ।
यथा- दशमकक्षायाः छात्रा : वेदिकाम् अलङ्कुर्वन्ति ।
दशमकक्षाया: छात्राः वेदिकाम् अलङ्कुर्वन्तु ।
(क) प्रधानाध्यापक: वार्षिकं विवरणं पठति ।
उत्तरम्:
प्रधानाध्यापक: वार्षिकं विवरणं पठतु ।
(ख) बालिकाः नृत्यन्ति ।
उत्तरम्:
बालिकाः नृत्यन्तु ।
(ग) यूयम् आसन्दान् स्थापयथ ।
उत्तरम्:
यूयम् आसन्दान् स्थापयत ।
(घ) छात्रनायक : स्वागतं करोति ।
उत्तरम्:
छात्रनायकः स्वागतं करोतु ।
(ङ) मम मित्रं धन्यवादं निवेदयति ।
उत्तरम्:
मम मित्रं धन्यवादं निवेदयतु ।
(च) संस्कृत – शिक्षिका वेदिका सञ्चालयति ।
उत्तरम्:
संस्कृत – शिक्षिका वेदिकां संचालयतु।
(छ) कार्यक्रमानन्तरं छात्राः उत्थाय राष्ट्रगीतं गायन्ति ।
उत्तरम्:
कार्यक्रमानन्तरं छात्राः उत्थाय राष्ट्रगीतं गायन्तु।
६. परिच्छेदे पट्टिकातः उचितैः क्रियारूपैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु ।
शृण्वन्तु गच्छन्तु लिखन्तु पठन्तु पृच्छन्तु कुर्वन्तु वदन्तु उत्तिष्ठन्तु उपविशन्तु अभिवादयन्तु ।
यदा अध्यापकः कक्षाम् आगच्छति तदा प्रथमं सर्वे ………… | उपचारवाक्येन तम् ……… | यदा सः वदति तदा एव सर्वे …….. । तस्य सूचनानुसारं पाठं …….. । गृहपाठ ……. । परस्परं वार्तालापं न ……… | प्रश्नस्य उत्तरं ……… । संशयं …….. । तस्य उपदेशम् …… । बहि: मा ……. ।
उत्तरम्:
यदा अध्यापक : कक्षाम् आगच्छति तदा प्रथमं सर्वे उत्तिष्ठन्तु उपचार वाक्येन तम् अभिवादयन्तु । यदा सः वदति तदा एव सर्वे उपविशन्तु । तस्य सूचनानुसारं पाठ पठन्तु । गृहपाठं लिखन्तु । परस्परं वार्तालापं न कुर्वन्तु । प्रश्नस्य उत्तरं वदन्तु । संशयं पृच्छन्तु। तस्य उपदेशं शृण्वन्तु । बहिः मा गच्छन्तु।
७. मार्गे सूचनादीपाः फलकानि च भवन्ति । तेषां चित्राणि दृष्ट्वा पट्टिकापदैः वाक्यानि रिक्तस्थानेषु लिखन्तु ।
तिष्ठ प्रतीक्षस्व वामतः गच्छ दक्षिणतः गच्छ
यानं मा स्थापय पदयात्रिका ! गच्छ अग्रे विद्यालयः
उत्तरम्:
८. उदाहरणानुसारं क्रियापदस्य लोट्-लकाररूपैः वाक्यानि पूरयन्तु ।
यथा छात्राः प्रातः शीघ्रम् उत्तिष्ठन्तु ।
(उत् + तिष्ठ्)
(क) अम्ब! अहं क्रीडार्थं ……….। (गच्छ्)
उत्तरम्:
अम्ब! अहं क्रीडार्थ गच्छानि ।
(ख) आगच्छन्तु वयं प्रार्थनागीतं ……..। (गाय्)
उत्तरम्:
आगच्छन्तु वयं प्रार्थनागीतं गायाम |
(ग) ज्वरः अस्ति । पुत्र! वृष्टौ न ………। (क्रीड्)
उत्तरम्:
ज्वरः अस्ति । पुत्र ! वृष्टौ न क्रीड ।
(घ) लते! भवती मम उपनेत्रम् ……… । (आ + नय्)
उत्तरम्:
लते! भवती मम उपनेत्रम् आनयतु ।
(ङ) आर्ये! अहम् अन्तः ……… । (प्रविश्)
उत्तरम्:
आर्ये! अहम् अन्तः प्रविशानि ।
(च) अहं पृच्छामि त्वम् उत्तरं ……… । (वद्)
उत्तरम्:
अहं पृच्छामि त्वम् उत्तरं वद ।
(छ) यूयं शीघ्रं नगरम् ……… । (आ + गच्छ्)
उत्तरम्:
यूयं शीघ्रं नगरम् आगच्छत ।
(ज) तात! वयं कदा चलचित्र ………? (पश्य्)
उत्तरम्:
तात! वयं कदा चलचित्रं पश्याम ।
९. चिह्नाति (? ! |, ) भावानुसारं वाक्ये योजयन्तु ।
यथा – राकेश ! कुत्र असि ? अत्र आगच्छ ।
(क) पुत्र किं करोषि
उत्तरम्:
पुत्र ! किं करोषि ?
(ख) क: श्लोकं वदति
उत्तरम्:
क: श्लोकं वदति ?
(ग) भवान् तत्र तिष्ठतु
उत्तरम्:
भवान् तत्र तिष्ठतु ।
(घ) आचार्यः कदा आगच्छति
उत्तरम्:
आचार्यः कदा आगच्छति ?
(ङ) अहो रमणीयः पर्वतः
उत्तरम्:
अहो! रमणीयः पर्वतः ।
योग्यताविस्तरः
कुरु उपकारं कुरु उद्धारम्
मा कुरु दर्प, मा कुरु गर्व मा भव मानी मानय सर्वम् ।
मा भज दैन्यं, मा भज शोकं मुदितमना भव, मोदय लोकम्।।
तनयं पाठय, तनयां पाठय शिक्षय सुगुणं, दुर्गुणं वारय ।
कुरु उपकारं कुरु उद्धारम् अपनय भारं त्यज अपकारम्।।
मा वद मिथ्या, मा वद व्यर्थं न चल कुमार्गे, न कुरु अनर्थम्।
पाहि अनाथ, पालय दीनं लालय जननी जनक- विहीनम् ।।
मा पिब मादकवस्तु अपेयम् मा भज दुर्व्यसनं परिहेयम्।
मा नय क्षणमपि व्यर्थं समयं कुरु सकलं निजकार्यं सभयम् ।।
वासुदेवद्विवेदी शास्त्री
(एतत् गीतं कण्ठस्थीकुरुत, समूहरूपेण गायत लोट्लकाररूपाणि च अवलोकयत । )
लोट्लकारस्य क्रियापदे अधोलिखितानि चिह्नानि भवन्ति ।
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | तु | ताम् | अन्तु |
| मध्यमपुरुष: | – | तम् | त |
| उत्तमपुरुष: | आनि | आव | आम |
परियोजनाकार्यम्
१. पुस्तकात् लोट्लकारस्य क्रियापदानि चित्वा लिखन्तु ।
उत्तरम्:
पुस्तकात् लोट्लकारस्य क्रियापदानि
आगच्छ करवाणि, गच्छ, आनय ददातु, स्वीकुरु, नय, स्वीकरवाणि, जानातु स्वीकरोमि, पश्यतु, गच्छतु, यच्छानि, योजयतु स्वीकरोतु, आगच्छतु ।
२. गृहे माता भवन्तं भवतीं “किं किम् आदिशति ” इति लोट्लकारे पञ्च वाक्यानि लिखन्तु ।
उत्तरम्:
गृहे मम माता आदिशति-
- प्रातःकाले उत्थाय ईश्वरं स्मर |
- स्वाध्ययनं ध्यानेन प्रतिदिनं कुरु ।
- दुर्बलान् मा पीऽय ।
- सर्वेभ्यः शुभकामना: यच्छ ।
- मानवीयगुणान् धारय ।
पठित-अवबोधनम्
I. अवबोधन कार्यम्
1. अधोलिखितं संवादं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
अम्बा – राकेश ! कुत्र असि ? अत्र आगच्छ ।
राकेश: – आम् अम्ब! कथय किं कार्यं करवाणि?
अम्बा – अद्य तव तातः कार्यालयात् विलम्बेन आगमिष्यति । त्वम् आपणं गच्छ वस्तूनि आनय । वस्तुनां नामावली अपि अत्र अस्ति ।
राकेश: – अस्तु स्यूतं ददातु। वस्तूनां नामावलीम् अहं स्वीकरोमि ।
प्रश्ना:-
I. एकपदेन उत्तरत-
(i) कः आगच्छतु ?
उत्तरम्:
रमेश
(ii) राकेशः कुत्र गच्छतु ?
उत्तरम्:
आपणम्
(iii) कः कार्यालयात् विलम्बेन आगमिष्यति ?
उत्तरम्:
तात
(iv) राकेशः केषाम् नामावलीम् स्वीकरोति ?
उत्तरम्:
वस्तूनां
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) तातः कस्मात् विलम्बेन आगमिष्यति ?
उत्तरम्:
तात: कार्यालयात् विलम्बेन आगमिष्यति ।
(ii) राकेशः किं स्वीकरोति ?
उत्तरम्:
राकेश वस्तूनां नामावलीं स्वीकरोति ।
III. निर्देशानुसारं उत्तरत-
(i) ‘त्वम् आपणं गच्छ’ अत्र क्रियापदं किम् अस्ति ?
उत्तरम्:
गच्छ
(ii) ‘आगच्छ’ इत्यस्य विलोमपदं अत्र किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तरम्:
गच्छ
II. प्रश्ननिर्माणम्
(क) वाक्येषु रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत-
(i) त्वम् आपणं गच्छ।
उत्तरम्:
त्वं कुत्र गच्छतु ?
(ii) वस्तुनां नामावली अपि अत्र अस्ति ।
उत्तरम्:
केषां नामावली अपि अत्र अस्ति ?
(iii) मार्गे यानानां गतिं पश्यतु ।
उत्तरम्:
कुत्र यानानां गतिं पश्यतु ?
(iv) एकां लेखनीं ददातु।
उत्तरम्:
कां ददातु ?
III. विलोमशब्दैः सह मेलनं कुरुत
उत्तरम्:
आगच्छ – गच्छ
आनय – नय
स्वीकुरु – अस्वीकुरु
ददातु – गृहणातु
IV. वाक्य प्रयोगः
अधोलिखितानां पदानां लोट्लकारे वाक्येषु प्रयोगं कुरुत-
(i) स्यूतम्
उत्तरम्:
बालकाय स्यूतं यच्छ ।
(ii) लेखनीम्
उत्तरम्:
भवान् लेखनीं ददातु ।
(iii) आपणम्
उत्तरम्:
त्वम् आपणं गच्छ ।
(iv) विलम्बेन
उत्तरम्:
विलम्बेन कार्यं मा कुरु ।
0 Comments